Niepowodzenia szkolne, a trudności w uczeniu się

Niepowodzenia szkolne, a w tym także niepowodzenia dydaktyczne już od wielu lat skupiają na
sobie uwagę pedagogów, psychologów, lekarzy, rodziców. Niejednokrotnie prowadzono też badania nad
wieloma stronami tego niepokojącego zjawiska. Wyjaśnieniem pojęcia niepowodzeń szkolnych
zajmowało się wielu autorów. Jedna z definicji mówi, że polegają one na „rozbieżności pomiędzy
wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki
powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów” 1 .
J. Konopnicki 2 twierdzi, że pojęcie niepowodzeń szkolnych powinno się rozpatrywać łącznie z
pojęciem powodzenia szkolnego, ponieważ w nauczaniu, kiedy kończy się powodzenie, wówczas
zaczyna się niepowodzenie i odwrotnie. W ujęciu tego autora omawiane zagadnienie, to stan, w jakim
znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły. Jeśli dokładnie sprecyzujemy, co, w której
klasie uczeń musi wiedzieć i umieć, to braki w określonych dziedzinach świadczyłyby o niepowodzeniu
dziecka, a ich ilość o jego rozmiarach. Jeżeli chcemy skutecznie walczyć z niepowodzeniem dzieci w
nauce, musimy tak określić wymagania, czyli wyniki pracy szkoły i dziecka, aby były one jednoznacznie
rozumiane przez wszystkich. Nie powinny budzić żadnych wątpliwości zarówno w odniesieniu do ich
treści i jakości, jak i do ich rozmiarów.
Niepowodzenie to nie nagłe przejście od zadowalającego stanu w wiadomościach do braków w
nich. Zanim te braki wystąpiły musiały zaistnieć sytuacje sprzyjające ich powstaniu. Ponadto musimy
pamiętać, że przed ich ujawnieniem się, musiały się one przez dłuższy czas kumulować. Niepowodzenie
to proces trwający dłużej lub krócej, proces zaczynający się w momencie dla nikogo nie znanym, ale na
pewno przełomowym dla każdego dziecka. W toku tego procesu obserwujemy z jednej strony wzrost
braków w wiadomościach, a z drugiej – zmiany w zachowaniu się dziecka, czyli symptomy
psychologiczne.

Z zagadnieniem niepowodzenia szkolnego czy dydaktycznego ściśle wiąże się zagadnienie
trudności w procesie uczenia się. Ogólnie można powiedzieć, że jest to proces przyswajania wiedzy i
umiejętności oraz wdrażania do posługiwania się nabytą wiedzą w rozwiązywaniu różnych zadań
teoretycznych i praktycznych. To również przeszkody piętrzące się przed człowiekiem w dążeniu do
osiągnięcia jakiegoś celu.
Józef Pieter pojmuje trudności jako „przeszkody w urzeczywistnieniu działań zamierzonych lub
wykonywanych” 3 . Przeszkody te mogą tkwić na zewnątrz działającego. W przypadku uczenia się może
to być zbyt trudny program nauczania, zbyt trudny podręcznik szkolny lub zbyt trudny wykład
nauczyciela. Twierdzi on, iż trudności mają charakter subiektywno-obiektywny.
Według L. Bandury 4 trudności w uczeniu pojawiają się na tle pewnych warunków, które mogą być
związane z osobą uczącego się lub tkwić poza nią. Pierwsze określamy zazwyczaj warunkami
wewnętrznymi lub subiektywnymi, a drugie natomiast zewnętrznymi czy obiektywnymi. Autor zalicza
do:
1. warunków wewnętrznych:
- pewne właściwości układu nerwowego;
- osobowość uczącego;
- zdrowie uczącego się;
2. warunków zewnętrznych:
- błędy wychowania;
- materiał nauczania;
- motywację do uczenia się (zainteresowania, ambicje, lęk, sympatia dla nauczyciela).
Przedstawiony wyżej podział na warunki wewnętrzne i zewnętrzne wywołujące trudności w
procesie uczenia się ma charakter czysto teoretyczny. W praktyce zarówno jedne, jak i drugie warunki
wywierają wzajemny wpływ, splatają się tak, że w poszczególnych przypadkach trudności, nie zawsze

1 Cz. Kupisiewicz „Niepowodzenia dydaktyczne”, Warszawa 1969, s. 9
2 J. Konopnicki „Powodzenia i niepowodzenia szkolne”, Warszawa 1966, s. 14
3 J. Konopnicki „Powodzenia i niepowodzenia szkolne”, Warszawa 1966, s. 15
4 Tamże, s. 16

możliwe jest wykazanie ich uwarunkowania. Najważniejsze, więc, by trudność nie była za wielka, ale
powinna lekko przewyższać dotychczas uzyskaną sprawność.
Trudności w uczeniu się mogą się pojawić na różnym poziomie edukacji szkolnej, powodują one,
że uczeń nie potrafi w czasie przewidzianym programem nauczania przyswoić sobie określonej wiedzy i
umiejętności. W tym znaczeniu stanowią one przyczynę, a zarazem pierwszy etap niepowodzeń
szkolnych. Na następnych etapach nauczania trudności te mogą się przekształcić w jawne niepowodzenia,
jak również stać się przyczyną zaburzeń zachowania i poważnych kłopotów wychowawczych.
I. Czajkowska i K. Herda 5 wymieniają podobne przyczyny trudności w uczeniu się, jak wyżej
przytoczeni autorzy. Według nich przyczyny mogą być wielorakie. Obok uwarunkowań zewnętrznych,
czyli ogółu czynników środowiskowo-kulturowych wpływających na rozwój dziecka oraz czynników
związanych z organizacją procesu dydaktyczno-wychowawczego autorzy uważają, że należy zwrócić
uwagę na czynniki wewnętrzne (tkwiące w samym uczniu). Do czynników tych zaliczają:
 sprawność funkcji percepcyjno-motorycznych będących podstawą rozwoju sfery poznawczej
dziecka;
 odpowiedni poziom rozwoju ogólnej sprawności umysłowej, głównie myślenia i mowy;
 emocjonalno-motywacyjne możliwości ucznia.
Problem wewnętrznych przyczyn trudności w uczeniu się jest niezwykle skomplikowany i
stanowi przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych. Szczególnie ważne w tej dziedzinie są badania
dzieci z tzw. specyficznymi trudnościami w nauce pisania i czytania. Mimo, iż w historii badań
dotyczących tych dzieci, sięgającej XIX w., nagromadziło się wiele informacji, to jednak zagadnienie
specyficznych trudności w uczeniu się pisania i czytania jest nadal kontrowersyjne.
Specyficzne trudności w uczeniu się to termin odnoszący się do zaburzonego

funkcjonowania dziecka w szkole, gdy jego postępy w nauce szkolnej pozostają na poziomie niższym niż
oczekiwany, ze względu na wiek życia, wynik pomiaru inteligencji i poziom edukacji.
Termin ten nie obejmuje natomiast takich trudności w uczeniu się, które są pierwotnie
konsekwencją uszkodzenia wzroku, słuchu, narządu ruchu, upośledzenia umysłowego, inteligencji
poniżej przeciętnej, zaburzeń emocjonalnych, zaniedbania środowiskowego, kulturowego czy
ekonomicznego. Specyficzne trudności w uczeniu się mogą jednak współwystępować z innymi
zaburzeniami sensorycznymi, emocjonalnymi czy osobowości, z nadpobudliwością psychoruchową
często wiążącą się z zaburzeniami uwagi. Nierzadko też współwystępują łącznie z niekorzystnymi
warunkami życia i rozwoju dziecka w jego środowisku wychowawczym 6 .
Problematyka uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się jest jeszcze niedostatecznie
rozumiana w społeczeństwie, a zwłaszcza przez nauczycieli i rodziców. Wynika to ze słabego kojarzenia
tych trudności z mikrozaburzeniami rozwojowymi, które powodują u osób nimi dotkniętych niewielkie
odchylenia od normy w rozwoju. W toku wieloletnich doświadczeń dowiedziono, że same
mikrozaburzenia można by uznać za niewielkie wady rozwojowe, gdyby nie ich wpływ na prawidłowe
zachowania dzieci, skutkiem, czego jest mniej lub bardziej nasilona niewydolność w pracy szkolnej.
Zaobserwowano, iż zaburzenia te, mogą wywoływać specyficzne trudności w uczeniu się. Dlatego też,
każdy przypadek ucznia, u którego nieprawidłowości rozwojowe stają się przeszkodą w normalnym
funkcjonowaniu, uznać trzeba za jednostkę odbiegającą od normy. Nietypowość i odmienność jej procesu
rozwojowego potraktowano jako dysharmonię rozwojową 7 .
Objawy specyficznych trudności stanowią listę cech charakterystycznych, których występowanie
może być izolowane lub powiązane w większe zespoły kliniczne, ich symptomy to:
 nadpobudliwość w sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej;
 niedojrzałość emocjonalna z dominacją impulsywności reaktywnej;
 zaburzenia w sferach percepcji wzrokowej, słuchowej, motorycznej;
 niezborność ogólnej koordynacji wewnętrznej;
 dysfunkcje w procesach pamięci, mowy, myślenia, uwagi;
 dysleksja, dysortografia, dysgrafia, dyskalkulia;
 dezorientacja w otaczającej rzeczywistości;
5 I. Czajkowska, K. Herda „Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole”, Warszawa 1996, s. 11
6 Tamże
7 Tamże

 dezadaptacja społeczna 8 .
Specyficzne trudności w uczeniu się mogą dotyczyć różnych dziedzin wiedzy i umiejętności
szkolnych lub tylko pewnych ich zakresów. Najbardziej znane są trudności w nauce czytania, pisania, w
nabywaniu umiejętności matematycznych. Pojawiają się też wycinkowe trudności w uczeniu się treści z
różnych przedmiotów szkolnych. Rezultatem tych trudności są różnie objawiające się i obciążające ich
niepowodzenia szkolne. Chcąc dobrze postrzegać, różnicować, rozumieć i wspierać właściwie swoich
uczniów w sytuacjach rodzących się niepowodzeń szkolnych, nauczyciel powinien uzupełniać swoją
wiedzę.
Z dokonanego przeglądu literatury dotyczącej specyficznych trudności w uczeniu się, wynika, że
jest to pojęcie bardzo szerokie. Stanowi istotę polemik teoretyków, jak i jest polem do popisu dla
szerokiego grona praktyków.